een stelletje broksenDe Broks is een rechtopgaand vleesetend katachtig wezen, dat 75 - 100 cm groot wordt. Het dier is een kruising tussen de Jachtluipaard en de Kleine Leeuw, een kruising die op het eerste gezicht zeer weinig kans van leven had, want de eerste generaties Broksen stierven als ratten, maar het bleek dat een enorm aanpassingsvermogen hadden, en z'hy overleefden. Z'hy hebben een klein hoofd met een grote hersenpot, korte en behoorlijk gespierde voorpoten, en de handklauwen zijn zo groot als hoofd. Broksen hebben meer herseninhoud dan de mens, en het aantal plooien in die hersenen neemt zo ongeveer per generatie toe. Voorzover bekend komen z'hy buiten Tjambar niet voor, dus de bergen die het land omringen zullen wel een speciale barrière èn een bescherming voor de soort zijn.

Een Broksenvrouwtje is in drie maanden voldragen, en een éénjarige Broks is al geslachtsrijp, de gemiddelde leeftijd ligt tussen vijfentwintig en dertig jaar op het moment (dat was een eeuw geleden nog maar vijftien jaar). De populatie is de laatste eeuwen redelijk stabiel, er worden jongen geboren als er ouden gestorven zijn.

Naast geluiden gebruikt de Broks lichaamstaal als communicatiemiddel: hand-arm-gebaren, mimiek, haarwuiving. Aangezien haarwuiving een techniek is die door geen enkele andere diersoort wordt toegepast, vermelden we daar hier wat meer over: een volgroeide Broks heeft een perfekte beheersing over z'haar hoofdhuid, waardoor z'hy (delen van) het hoofdhaar kan bewegen, bijvoorbeeld de lokken op de jukbeenderen, of de streng midden op het achterhoofd (afhankelijk van snelheid, richting en wildheid van die beweging, al dan niet gekombineerd met veranderingen in de mimiek, kan dat betekenen: stoppen, vooruitgaan, uitwaaieren, hier zit prooi, laten we iets anders gaan doen, hier staan bosbessen, hier liggen stinkzakken, de prooi is een hol ingeschoten, hier ligt zinkzand, we hebben competitie vanuit de lucht, enzovoorts).

Hoe speelt een jacht zich af? De Broks jaagt in groepen. Er wordt een prooi gezocht. Op het moment dat die gelokaliseerd is, loopt het grootste deel van de stam er onder de wind in een ruime bocht omheen, waarbij steeds om de zoveel meter een lid blijft staan. De laatste stamleden, die bovenwinds de kring sluiten, bewegen zich vervolgens heel openlijk en luidruchtig in de richting van de prooidieren. Die vluchten daarop in benedenwindse richting, waarbij z'hy een steeds groter aantal van de verborgen Broksen passeren. Hoe meer jagers door de kudde prooidieren geroken worden, hoe chaotischer z'haar vlucht wordt: sommige dieren lopen uit de kudde weg, andere lopen op elkaar in. De Broksen laten het merendeel van de kudde langsrazen en richten zich op een loslopend of een paar verstrikte exemplaren. Soms gebruiken z'hy stenen, takken en stinkzakken om de dieren te versuffen. De prooi wordt meestal afgemaakt door met één slag of beet de nek te breken. Dit jachtpatroon wordt wolverkring genoemd, naar een andere (nu uitgestorven) diersoort die het ontwikkelde. Het gebruik van hulpmiddelen (takken en stenen) is echter iets wat de Broks zelfstandig ontwikkelde of van de mens heeft gekopieerd.

De (in het wild levende) runderen van Tjambar hebben een antwoord gevonden op de wolverkring. Hoewel ze in eerste instantie ook angstig wegrennen, zorgt hun toenemende paniek ervoor dat ze al rennend steeds dichter op elkaar kruipen tot ze een massief blok rund zijn (met de kalveren in het midden) dat niet meer vooruit of achteruit kan. De koeien en stieren aan de rand draaien hun gehoornde koppen naar buiten en kunnen zo elke aanval van de Broksen afweren. Mocht een van de dieren door steen geveld worden, dan stappen een paar andere eroverheen, werken met z'haar achterpoten de getroffene naar binnen, tot ze weer een gesloten front vormen. Na een paar uur druipen de Broksen af en gaan op zoek naar een gemakkelijkere prooi, waar ze helaas dan een behoorlijke afstand voor moeten afleggen: de omsingelde kudde stoot namelijk zonder ophouden een gekmakend geloei uit, dat elk ander dier in de wijde omgeving minstens dubbel zo waakzaam maakt.

een tamelijk oude broks, vermoedelijk een stamoudsteDe mens wordt door de Broks niet als prooidier beschouwd en alles wat met mens te maken heeft, akkers, energie-installaties, woongebieden, tuinen en wegen wordt nadrukkelijk vermeden, goed in de gaten gehouden weliswaar, maar zelden betreden, als bij stilzwijgende afspraak.
Het verhaal gaat dat Broksen z'haar dierlijke angst voor vuur al grotendeels kwijt zijn.

Het is onbekend wanneer en waarom de Broks rechtop is gaan lopen, vierklauwig moet z'haar snelheid veel groter zijn (wellicht was het noodzakelijk om het dier in staat te stellen fijnere motoriek voor de handklauwen te ontwikkelen, bijvoorbeeld het grijpen en doelmatig gebruiken van tak en steen).
Een kudde Broksen wordt stam genoemd vanwege de ogenschijnlijke organisatie van de kudde en z'haar huisvesting in grotten en takkenbouwsels. Er is sprake van een stamoudste (soms meer), meestal bebaard zoals nevenstaande nestor / nestrix, die door de stam goed verzorgd wordt, hoewel z'hy hoegenaamd niks bijdraagt aan de voedselvoorziening. Mij is verteld dat een stamoudste, nadat de prooi was kaalgevreten, naast het karkas gezeten in een kring van stamleden, met veel lichaamstaal uren mauwde, grauwde en blies, alsof de jacht of de stamgeschiedenis of wellicht het ontstaan van het heelal verteld en herdacht moest worden, en mogelijk is dat ook exact wat er gebeurde.

het gesprek

Een gesprek tussen twee Broksen speelt zich continu op minimaal víér nivo's af:
Al die tijd zijn de golfkammen in het haar aanwezig, is nog geen geluid gewisseld, is oogkontakt gericht maar vluchtig geweest en was er nog totaal geen fysiek kontakt (zelfs geen haar raakt dat van de ander).
Deze vier lagen in het gesprek (vóórgesprek als je wilt) blijven aanwezig, het eigenlijke gesprek speelt zich af op een vijfde nivo, maar buitelt ook door de eerdere nivo's heen. Wáár gesprekken over gaan, wat voor stemmingswisselingen zorgt en waarom een bepaald gesprek wèl en een andere conversatie (die ogenschijnlijk identiek is of althans zeer parallel verloopt) níét tot een bepaalde aktie leidt, we weten het niet ... mens en broks converseren niet rechtstreeks met elkaar ... zo moet u er ook rekening mee houden dat bovenstaande in lagen en inhoud verdeelde gespreksnivo's een antropomorf standpunt vertegenwoordigen, en wellicht niets te maken hebben met de ervarings- en leefwereld van de Broks ... ondanks die beperking laat het iets zien van de complexiteit van het kontakt tussen deze zeer snel evoluerende dieren.

Als broksen elkaar aanraken getuigt dat van hechte verbondenheid, door bloedbanden, emotionele gelijkgestemdheid of sexuele aantrekkingskracht. Broks is de enige diersoort (naast de primaten) die niet alleen paart, maar ook vrijt, koestert, streelt en geniet, waarbij sprake is van een spel der liefde, met humor, plagen en bewust uitstel. Afhankelijk van de omstandigheden (wat tussen de twee gebeurt en spanningsvelden in de omgeving: open vlakte, beschut terrein, tijdens jacht, na de maaltijd ...) verloopt een paring snel en krachtig (en toch bijna vluchtig) of bespelen de partners elkaar als volledig op elkaar betrokken minnaars.
blankBovenstaande mini-verhandeling over 'het gesprek' komt uit de inleiding van Gadega's studie over Broksen.
In de buik van het boek omschrijft z'hy nauwlettend z'haar bevindingen met Broksen, eerst vanaf een afstand, gewapend met verrekijker en pen/potlood en papier, later vanuit het midden van diverse stamkringen waarin z'hy als 'verdrietige en ongevaarlijke oudere neef' (zo omschrijft Gadega de manier waarop z'hy door de Broksen tegemoet wordt getreden) werd opgenomen. Vooral z'haar vermogen tot schetsen bracht de Broksen in verrukking ... in menig stamleger zijn tekeningen van Gadega te vinden, bevestigd aan de wand of een steunpilaar en omringd door bladkommen met bessen en vruchten, voedsel waarvan alleen Gadega mocht nemen ... de Broks herkent in een perfekt lijkende tekening niet zichzelf, maar gaat er wellicht vanuit dat Gadega vanuit z'haar geheugen een ander / eerder bestaan van zichzelf weergeeft. Wie zal het zeggen ...